* زمینه‌های کودتا چگونه فراهم شد؟
خب مجلس که نیست. نیروهای مذهبی و دینی که نیستند. مضافا که درون دولت و ارتش در اختیار آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها است. آمریکایی‌ها از سال 20، به تدریج ارتش را در اختیار گرفته بودند. کرمیت روزولت و میس لمبتون –جاسوس انگلیس- وارد ایران شدند و طرح عملی کودتا را شروع کردند. 25 مرداد 32 اولین مرحله کودتا بود که برخی می‌گویند تمرینی بود و برخی می‌گویند حقیقی بود که در هر صورت شکست خورد. اما در 28 مرداد، کودتا محقق شد. کودتا اتفاق افتاد و غرب هم در آن نقش داشت. اما کودتا نه علیه مصدق یا کاشانی که علیه ملت ایران بود. نهضتِ مردم را از بین برد. دستاوردها را نابود کرد و مردم را مایوس نمود.

* علل شکست نهضت را در چه چیزی می‌بینید؟
یکی از عوامل داخلی، جبهه ملی بود که این‌ها نسبت به آمریکا خوشبین بودند و این‌ نگرش را تا انقلاب اسلامی هم داشتند. این نگرش آن‌ها را به انحراف انداخت. در این روند حتی اگر شخص مصدق کم‌تقصیر باشد، جریان حزب ایران و اطرافیان مصدق کاملا قابل نقدند. داماد او، احمد متین دفتری وابسته به انگلیسی‌ها و نخست وزیر در دوره رضاخان بود. در درون و برون جبهه ملی و اطراف دکتر مصدق جاسوس‌ و وابسته به غرب زیاد داشتیم.
آیت‌الله کاشانی هم سه خطا مرتکب شد. یکی اینکه رئیس مجلس شد. یک آدم مجتهد، آن هم در یک نظام سلطنتی که نباید رئیس مجلس بشود. دوم اینکه اطرافیان نادرستی در کنارش بودند که هیچ توجیهی ندارد. شمس قنات‌آبادی آدمی فاسق و وابسته به دربار بود. دکتر مظفر بقایی، ابوالحسن حائری و حسین مکی آدم‌های مشکوکی بودند. اگرچه اعلامیه‌های آیت‌الله کاشانی محکم و در چارچوب دینی است. و سوم اینکه به تعبیر امام، آیت‌الله کاشانی رفته بود نهضت را مذهبی کند ولی خودش سیاسی شد.

* برخی معتقدند که آیت‌الله کاشانی قدرت‌طلب بوده و می‌خواسته نهضت به نام او بخورد. برای همین هم همراهی خود با مصدق و نهضت ملی را قطع کرد. نظر شما چیست؟
از اعلامیه‌ها و مصاحبه‌هایش چنین چیزی بر نمی‌آید. البته این قبیل مطالب که «من خادم اسلام‌ام» و «من از جان خودم گذشتم» هست ولی نفی مصدق را ندارد مگر بعد از کودتا که آقای مهندس سید کاظم حسیبی دو نامه علیه آیت‌الله کاشانی منتشر کرد و خلیل ملکی هم مطالبی نوشت که ایشان در مقام جواب به آن‌ها برآمد و از اقدامات خود گفت و اینکه مصدق حرف‌ها و نصیحت‌ها را گوش نکرد. به علاوه اینکه اولا؛ مگر آیت‌الله کاشانی منهای دین حرف زده؟ اگر در ترازوی دین بیاوریم آیا ایشان خلاف دین حرفی زده است؟ دوم؛ مگر ایشان علیه منافع ملی مملکت کاری کرده است؟ اگر این طور باشد باید نقد کرد در حالی که نبود. او مجتهدی در مسیر اسلام و دین بود و به‌واسطه ایشان مراجع، علما، خطبا و افراد متدین به میدان مبارزه آمدند.

* می‌گویند اگر آیت‌الله کاشانی حمایت می‌کرد کودتا اتفاق نمی‌افتاد ولی این کار را نکرد و این یک خیانت است.
از چه کسی حمایت کند؟ نامه نوشت که خطر کودتا هست مصدق جواب داد که من مستحضر به حمایت مردم‌ام. این یعنی چه؟ یعنی برو کنار من نیازی به تو ندارم. این از چه موضعی ناشی می‌شود؟ از چه اخلاق و خلقیاتی است؟

* یعنی خود دکتر مصدق دست و پای آیت‌الله کاشانی را بست؟
بله، صد در صد. ما خوب است یک بررسی میان نگاه این دو شخصیت داشته باشیم. یکی نگاه ناسیونالیستی دارد و یکی نگاه اسلامی. لذا می‌بینیم از یک سو آیت‌الله کاشانی می‌خواهد برای نهضت‌های جهاد اسلام در ایران کنفرانس بگذارد ولی از آن سو، آقای مصدق اجازه نمی‌دهد. در نهضت ملی این دو جریان فکری متضاد، با هم درگیر شدند. دو ایدئولوژی در برابر هم قرار می‌گیرد. سیری در اندیشه و آثار این دو شخصیت، جایگاه، پایگاه، نگرش و بینش‌شان بسیاری از مسائل را روشن می‌کند.

* خب چرا از اول این دو جریان با هم متحد شدند؟ چرا آیت‌الله کاشانی که از مشی و هدف دکتر مصدق خبر داشت با او متحد شد؟ آیا این یک اتحاد موقت و استراتژیک بود؟
مساله، مساله مبارزه با استعمار بود.

* یعنی آیت‌الله کاشانی می‌خواست با مصدق تا ملی شدن نفت بیاید ، بعد بقیه افکار و اهداف خود را دنبال کند؟
بله. ببینید اولا مصدق خودش برآمده از نهضت ملی شدن نفت است. برای همین می‌گویم ما باید فاصله میان آغاز نهضت ملی در مجلس پانزدهم را تا دولت مصدق در نظر بگیریم.  ثانیا چرا به قانون عمل نمی‌کرد. براساس قانون هر حرکت ضداسلام، ضد معارف مذهب حقه جعفریه ممنوع بود. اما چرا انجام می‌شد؟ می‌گفتند مشروب‌فروشی را ببند می‌گفت من از آن‌ها مالیات می‌گیرم. گفتند ما از بازاری‌ها پولش را جمع می‌کنیم. شیشه‌ای یک قران، ده شاهی مالیات می‌گیرید ما آ‌ن را به شما می‌دهیم. اگر تابع قانون اساسی بود باید این‌ را جمع می‌کرد. اگر تابع خواست مردم بود باز هم همین‌طور. سهم مذهبی‌ها فقط زندان و حمله به مدرسه فیضیه و آن همه اسائه ادب به علما و روحانیون و نهایت تحریف تاریخ بود؟

* البته دکتر مصدق می‌گفت شما فعلا بگذارید ما نفت را ملی کنیم بعد سراغ این مسائل دینی و شعائر هم می‌رویم. اصلا من کنار می‌روم شما کسی را بیاورید و این کارها را هم انجام دهید.
نفت که ملی شده بود. چرا بعد از ملی کردن این کار را نکرد؟ اصلا چرا استعفا داد اگر به دنبال ملی کردن بود؟ چرا مجلس را منحل کرد؟ اینکه من مجلس و قانون را قبول ندارم یعنی چه؟ او زمانی که نماینده مجلس هم بود همین حرف‌ها را می‌زد؟ چرا فدائیان اسلام را دستگیر و زندانی کرد؟ چرا وعاظ را از بالای منبر پایین کشید؟ چرا به اعتراض علما و مراجع نجف وایران توجهی نکرد؟ اما به یاد داشته باشیم که اصل قضیه استعمار غرب است. در اختلافات داخلی، دشمن اصلی –آمریکا و انگلیس- نباید فراموش شود.

* دکتر مصدق می‌گفت که این‌ها برای ملی کردن نفت و نیل به اهداف نهضت لازم است.
آیت‌الله کاشانی به عنوان رئیس مجلس می‌گفت شما هر لایحه‌ای که می‌خواهید بیاورید ما خودمان تصویب می‌کنیم. دیگر چه نیازی به اختیارات است؟ مثلا الآن دولت بگوید شش ماه به من حق قانونگذاری بدهید که من می‌خواهم عدالت و اعتدال را برقرار کنم، مگر چنین چیزی امکان‌پذیر است؟ این کارها قابل توجیه نیست. بله اگر مثلا یکی از وزیرانش یک حرف نادرستی زد، این را نباید ما بزرگ کنیم اما وقتی که درباره شخص رئیس قوه مجریه صحبت می‌کنیم، این کار قابل توجیه نیست. الآن بحث تبرئه آیت‌الله کاشانی یا آقای مصدق نیست. نهضت، تجربه یک ملت بود که بهای سنگینی پرداخت کرد و 25 سال زیر فشار و اختناق و استعمار غرب و خاصه آمریکا قرار گرفت و متحمل آن همه شدائد و مصائب شد.

* نگاه آیت‌الله کاشانی به سلطنت چگونه بود؟ می‌خواست سلطنت را براندازد یا نه؟
نه اصلا. ایشان از نسل مشروطیت است و دنبال اجرای قانون مشروطه بود. معتقد بود اگر عمل به قانون شود، دیکتاتوری، استبداد و ضدیت با دین نمی‌انجامد.

* در برنامه بلندمدت‌اش هم نبود؟
نه، آیت‌الله کاشانی به دنبال تعدیل استبداد بود. این‌ها نسل مشروطه بودند، قانون اساسی را قبول داشتند ولی «اجرای» آن‌ را هم ضروری می‌دانستند. نه، اصلا به دنبال براندازی نبودند. لذا همواره با تکیه بر اجرای قانون حرکت می‌کردند و رژیم را به دلیل قانون‌شکنی و قانون‌ستیزی محکوم می‌کرد.

* رابطه آیت‌الله کاشانی با دولت کودتای فضل‌الله زاهدی چگونه بود؟ از آن‌ها حمایت نکرد؟
حمایت نکرد ولی تا انتخابات سکوت کرد. وقتی که در انتخابات تقلب شد علیه زاهدی بیانیه داد و زاهدی هم علیه او در نشریات مطالبی منتشر کرد. برای قرارداد کنسرسیوم هم بیانیه داد. نامه‌ای به سازمان ملل نوشت و گفت که در ایران برای انتخابات چه می‌گذرد. سال 34 هم در رابطه با فدائیان اسلام به جرم قتل رزم‌آرا و هژیر دستگیر شد که قصد اعدام ایشان را داشتند که با وساطت آیت‌الله العظمی بروجردی آزاد شد.

* و دیگر تا پایان عمرشان کار خاصی نکردند؟
نه، منزوی شده بود.

* حتی می‌گویند که مردم محله از ترس، جواب سلام‌اش را هم نمی‌دادند.
بله، جوی که علیه او ساختند خیلی سنگین بود. از او عکس کشیدند که زیر عمامه‌اش آرم پرچم انگلیس است یا یکی کشیدند که عمامه‌اش پرچم انگلیس بود. این در جامعه تاثیر داست. حتی در جوامع روحانیون هم به ایشان بی‌توجهی می‌کردند. امام فرمود که یکبار در جایی، مجلسی برپا بود که وقتی ایشان وارد شد، کسی از جایش بلند نشد و من بلند شدم و جایم را به آیت‌الله کاشانی دادم. وقتی ترور شخصیت و جوسازی صورت می‌گیرد، مساله بر مردم مشتبه می‌شود. در تاریخ چندین نمونه از این ترور شخصیت‌ها داریم مانند سیدجمال اسدآبادی، شهید آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری و ....

* روحانیت هم پس از سقوط نهضت کاملا منزوی شد؟
بله، ناامید شدند. با شوق و ذوق بسیاری آمده بودند. حتی آقای حلبی -رئیس تشکیلات حجتیه- چقدر علیه شاه و انگلیس سخنرانی کرد. ولی همه کنار کشیدند و حلبی هم به بیراهه رفت که خود مساله دیگری است.

* اما به نظر می‌رسد که شاه بیشتر از مصدق بدش می‌آمد تا از آیت‌الله کاشانی. یعنی تبلیغاتی که علیه او در 25 سال بعد بود بیشتر از تبلیغات علیه آیت‌الله کاشانی است. این طور نیست؟
شاه احساس کرد که مصدق او را تحقیر کرد. برای آیت‌الله کاشانی هم پیش خودش جایگاهی قائل نبود. شاید هم چون ایشان روحانی بوده قدری احتیاط می‌کرد هرچند که علیه امام هر چه می‌خواست گفت. اما شاه خصوصا و درباریان عموما، نسبت به روحانیت، مرجعیت و نیروهای اسلامی تگاهی نادرست و ناشایست داشتند و این کینه‌ورزی را در دهه 1340 با حضور امام و روحانیت مشخص کردند: قتل‌عام مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز، قتل‌عام 15 خرداد 1342 و دستگیری‌ها، زندان، تبعید و ....

* ممنون از اینکه وقتتان را به ما دادید.